دریاچه هامون سومین دریاچه بزرگ ایران پس از دریاچه خزر و دریاچه ارومیه است. نام دریاچه هامون در اوستا کانس اویا، در پهلوی کیانسی و در شاهنامه فردوسی زره آمده است. دریاچه هامون با حدود ۱۸۰۰ کیلومترمربع وسعت، بزرگترین حوضه دریاچهای خاور ایران است که از سه حوضچه اصلی یوزک، صابری و هیرمند تشکیل شده است. این حوضچه ها در فصول کم باران و در زمان بادهای ۱۲۰ روزه از هم جدا و در زمانهای پرباران، دریاچه واحدی را تشکیل میدهند.
رودها و آبراهههای زیادی به این دریاچه و باتلاقهای اطراف ریخته میشود که از میان آنها، رود هیرمند بیشترین آبدهی را دارد. هیرمند در ایران و بخشی از صابری در افغانستان است.
در دشت سیستان یک سری فرورفتگی ها و چاله های طبیعی وجود دارد که در ماه های مختلف به دریاچه و باتلاق و نیزار تبدیل می شود و به سه قسمت سابوری، پوزک وهامون تقسیم می شود. وسعت کل هامون ها در زمان پرآبی ۵۶۶۰ کیلومتر مربع است که از این مقدار ۳۸۲۰ کیلومتر مربع متعلق به ایران است.
بخش های دریاچه هامون
از نگاه ریختشناسی، دریاچهها از سه بخش تشکیل شده است:
- دریاچههای دائمی، که بیشترین سطح را با ژرفای بیشینه حدود ۱۱ متر دارد.
- دریاچههای فصلی، که بصورت نوار به نسبت باریکی پیرامون دریاچههای دائمی قرار دارند.
- کفههای گلی و باتلاقها، که بیشتر در حاشیه خاوری و جنوب خاوری دریاچهها توسعه دارند.
از دیدگاه زمینشناسی، دریاچه یا مجموعه دریاهای هامون بخشی از بلوک ساختاری هیلمند (هلمند) افغانستان دانسته شده که در خاور گسل شمالی – جنوبی هریرود قرار دارد.
اما دادههای منطقهای نشان میدهد که دشت زابل بخشی از فرونشست داریرود افغانستان است که نقاط پست آن مانند دریاچههای هامون، پایانه و محل انباشت بخشی از روانآبهای هندوکُش و آبراهههای سرچشمه گرفته از خاک ایران است.
